Είναι ένας ευγενής νόμος της φύσης, ότι ο χρόνος στο αδιάφορο διάβα του, αφήνει βαθιά χαραγμένα σημάδια στη ζωή των ανθρώπων αλλά και δεσμούς που παραμένουν ακατάλυτα ζωντανοί στη μνήμη. Χάρις σ' αυτόν το νόμο παραμένουν ζωντανά στη θύμησή μου, τα χρόνια εκείνα που είχα την ευκαιρία να γνωρίσω μια ομάδα νεαρών Ελλήνων, που ήταν φοιτητές στα πανεπιστήμια της Νάπολης. Ανάμεσα στις τόσες ομάδες ξένων φοιτητών, οι Έλληνες ήταν σίγουρα η πολυπληθέστερη ομάδα και επιπλέον η ενεργότερη πολιτικά, πάντα προσηλωμένη στις, πολλές φορές, δραματικές εξελίξεις της χώρας τους. Αυτό, πιστεύω, λειτούργησε θετικά επηρεάζοντας σαν μια σημαντική αντανάκλαση την πορεία της δημοκρατίας στην Ελλάδα. Από τα χρόνια που ήμουν επιφορτισμένος με την κομματική οργάνωση του Κομμουνιστικού Κόμματος, σαν αναπληρωτής Γραμματέας, προσπάθησα, χωρίς να παρεμβαίνω στις επιλογές αυτών των ζωντανών ομάδων από Έλληνες φοιτητές, να δώσω τη συνεισφορά μου στις δυνάμεις εκείνες που προσδιόριζαν για χώρο τους τη δημοκρατική αριστερά. Επίσης γιατί, με το πραξικόπημα των συνταγματαρχών στην Ελλάδα και την άνοδό τους στην εξουσία, η ασφάλεια αυτών των φοιτητών διέτρεχε σοβαρό κίνδυνο από τις κατασκοπευτικές δραστηριότητες της ελληνικής κυβέρνησης, που διοργάνωσε ένα κυριολεκτικό φακέλωμα όλων όσων ενεργοποιούνταν στους Συλλόγους. Η ιταλική κυβέρνηση από την άλλη, δεν ανησύχησε ώστε να αντιτεθεί στη δικτατορία, αλλά για να πούμε την αλήθεια, ούτε και της συμπαραστάθηκε. Τα κόμματα της αριστεράς προσπαθούσαν πάντα να δώσουν τη στήριξή τους, όχι μόνο στους Έλληνες φοιτητές, αλλά επίσης στους Κύπριους, τους Παλαιστίνιους και τους Ιρανούς που αγωνίζονταν για τη δημοκρατία στις χώρες τους. Σε ότι αφορά την ιδιαιτερότητα της ναπολιτάνικης πραγματικότητας, μπορώ να πιστοποιήσω ότι αυτή η στήριξη ήταν πολύ πιο αποτελεσματική όταν - για πρώτη φορά στην ιστορία της πόλης - η κυβέρνησή της αποτελούνταν από μια συμμαχία που κατηύθυνε ένας κομμουνιστής Δήμαρχος και συνέβη αυτήν την τιμή και το πεπρωμένο να τα έχω εγώ. Από εκείνη τη στιγμή η συνεργασία με την Ομοσπονδία των Ελληνικών Φοιτητικών Συλλόγων και ειδικότερα με τον πρόεδρό της Νίκο Κλειτσίκα, δυνάμωσε σημαντικά. Μαζί του αγωνιστήκαμε για τα δικαιώματα του παλαιστινιακού λαού, προσκαλώντας και υποδεχόμενοι στη Νάπολη προσωπικότητες όπως τον παναγιότατο Καππούτσι ή όπως τον Φάτι Αραφάτ (αδελφό του Γιάσερ Αραφάτ). Προσκαλέσαμε και υποδεχθήκαμε τον Βάσο Λυσσαρίδη, ηγέτη της κυπριακής αντίστασης. Συνδιοργανώσαμε συναντήσεις και εκδηλώσεις με Έλληνες καλλιτέχνες και διανοούμενους (Γιάννης Μαρκόπουλος, Μαρίζα Κωχ, Γιώργος Σκούρτης...). Είχα την τιμή να γνωρίσω τον Ανδρέα Παπανδρέου, την Μελίνα Μερκούρη και τον Αλέκο Παναγούλη, του οποίου διατηρώ ακόμη ένα σκίτσο. Γνώρισα τον Ηλία Ηλιού που πάντα θυμάμαι με αγάπη, μαζί με τον γιο του, και με τον οποίο είναι συνδεδεμένο ένα από τα πιο απογοητευτικά επεισόδια της ζωής μου. Είχα πληροφορηθεί ότι ο Ηλιού, κρατούμενος στις φυλακές των συνταγματαρχών, ήταν βαριά άρρωστος' μια γάγγραινα στο πόδι του αποτελούσε σοβαρό κίνδυνο για τη ζωή του. Προσπάθησα να έλθω σε επικοινωνία με κάποιον βουλευτή της ελληνικής βουλής, ώστε να μεταφερθεί σε κάποιο νοσοκομείο και έφθασα στην Αθήνα. Εκεί, οι αρχές μου απαγόρευσαν να εξέλθω από το αεροδρόμιο για να πάω στην πόλη. Παρ' όλες τις προσπάθειές μου και τη θέση που κατείχα σαν Γερουσιαστής της Ιταλικής Δημοκρατίας, με ανάγκασαν να ξαναφύγω και να επιστρέψω στη Ρώμη, χωρίς να μπορέσω να κάνω τίποτα. Όλες αυτές τις μνήμες που ο χρόνος είχε μόνο σχηματοποιήσει αλλά που ποτέ δεν έσβησε, τις ξαναζωντάνεψε το βιβλίο του Νίκου Κλειτσίκα, που απεικονίζει ζωντανά το κίνημα εναντίον της δικτατορίας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα και τη συμπαράσταση σ' αυτό από τον ιταλικό λαό και την πόλη της Νάπολης. Μια πόλη με ριζωμένη βαθιά ιστορική μεσογειακή παράδοση, πρόσφερε γενναιόδωρα τη συμπαράστασή της σ' αυτούς που αγωνίζονταν για τη δημοκρατία και την ελευθερία. Ο Νίκος Κλειτσίκας δεν περιορίζεται σε μια ακριβή ημερολογιακή καταγραφή ή ένα ξεφύλλισμα γεγονότων και στιγμών, αλλά εμπλουτίζει ιστορικά τα γεγονότα, με ζωντάνια και πάθος που οφείλονται στο αίσθημα που τον διακατέχει ως έναν από τους κύριους συντελεστές αυτού του κινήματος. Από το συγγραφέα δε διαφεύγει καν το νόημα της συνέχειας. Η διήγηση συμπεριλαμβάνει ένα ευρύ πλαίσιο, της ιστορικής ελληνικής παρουσίας στην αμπανία, αν και δικαιολογημένα αυτό το αποτελεσματικό στοιχείο παραμένει δευτερογενές και δεν επιτρέπει στην ιστορική καταγραφή να ιχνογραφήσει μια "ρομαντική" προοπτική. Το βιβλίο όμως χαρακτηρίζεται από ένα ύφος σχεδόν απρόσωπης ιστορικής ανάλυσης, γιατί ούτε η προσωπικότητα και το ήθος του συγγραφέα, ούτε η δική του συμμετοχή σε εκείνα τα γεγονότα, αλλοιώνει την αλήθεια. Είναι σημαντικό, μια ιστορική περίοδος σαν αυτή που απεικονίζει ο Νίκος και που αντιπροσωπεύει όλους τους αγώνες για την Δημοκρατία, να μην ξεχαστεί ποτέ: ούτε εδώ, ούτε στην Ελλάδα, ούτε πουθενά στη γη.
Ναι, ένας Έλληνας δεν είναι ποτέ πραγματικά μόνος ή ξένος, σε όποια χώρα και αν βρίσκεται: κάποιος άλλος Έλληνας έχει φθάσει πριν από εκείνον και έχει αφήσει ένα σημάδι. Σε ένα κομψό κιονόκρανο, σε ένα πάπυρο διαβρωμένο από το χρόνο, σ' ένα στρογγυλό κρατήρα ή μονάχα σ' ένα ήχο, μια λέξη που στον άπειρο μπορεί να φανεί αρκετά σύγχρονη. Η αλήθεια όμως είναι, ότι δεν υπάρχει πλήρης αλλογλωσσία στη γλώσσα των Ελλήνων και ίσως γι' αυτό, ένας Έλληνας δεν είναι ποτέ μόνος, ξένος σε οποιαδήποτε γεωγραφική περιοχή και αν βρίσκεται' στη Σάμπαρα Εμπόριο (Σιγκαπούρη) για κάποιο μυροβόλο ξύλο ή στη Σαράπια (Μογκαντίσου) για κάποιο σπάνιο μπαχαρικό για το οποίο έχει γράψει πριν πολλά χρόνια ο Θεόφραστος και ο Διοσκορίδης ή στη Σινάε Μετρόπολις (Κίνα) για πολύτιμο μετάξι. Ή στη Νεάπολις, όπου όχι χωρίς λόγο, η ελληνική παρουσία είναι πολυπληθής, ριζωμένη βαθιά στο πέρασμα των αιώνων. Τόσο βαθιά ριζωμένη, που στη σκοτεινή και δύσκολη περίοδο της δικτατορίας, η Νάπολη αντέδρασε δυναμικά, έγινε μια από τις μεγάλες πρωτεύουσες της Αντίστασης, του αγώνα για την ελευθερία και τη δημοκρατία. Θυμάμαι καλά εκείνα τα χρόνια, όταν το να συζητάς για τον Περικλή ή τον Αρμόδιο δεν ήταν πολυμάθεια, αλλά λόγος ζωής: οι Έλληνες και οι Φιλέλληνες ζούσαν αφόρητες προσβολές, όπως τη σύλληψη του Ρίτσου, την εξορία της Μελίνας. Η Μελίνα που το βράδυ μιας συναυλίας που οργάνωσα στη Ρώμη, για την ενίσχυση της αντίστασης, μου είπε αγκαλιάζοντάς με: "Εσύ είσαι Ελληνίδα!". Δεν το ξέχασα ποτέ. Μου δώρισε ένα κομπολόι από βιολετί πέτρες: το έχω ακόμη μαζί μου, στο γραφείο μου, σαν ένα ενθύμιο. Μόλις μου δόθηκε η δυνατότητα, αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας, έκανα το ταξίδι που ονειρευόμουν από χρόνια: στο Καρλόβασι όπου ο Ρίτσος είχε χαράξει το χρόνο με αδάμαστες κραυγές ελπίδας και θυμού. Λίγο πριν, είχα γνωρίσει τον Νικόλα Κλειτσίκα και από τότε δεν κατορθώνω, πλέον, να τον θεωρώ ξένο: είναι ένας μικρός αδελφός, ζυμωμένος από τη ζύμη των πολιτικών τεχνών και από τα όνειρα για ένα ελληνισμό που επιστρέφει στη παντοτινή του λαμπρότητα. Ο Νικόλας είναι Έλληνας, διακατέχεται από την εικονοκλαστική έξαψη ενάντια στο χρόνο, ενάντια στην ιστορία, σε σημείο που η γλώσσα του να μην κατορθώνει να επεξεργαστεί να επεξεργαστεί ήχους όπως Ιζμίρ [Σμύρνη], που του ηχούν σαν ντροπές, σε σημείο που να θεωρεί προσωπική προσβολή το δικό μου ενθουσιασμό για τον πράσινο μιναρέ των πανέμορφων Αβδήρων. Τον κατανοώ: και εγώ θεωρώ προσβλητικό το γεγονός του Πόρου, όταν έκοψαν το ψηλό δένδρο που έδινε τη δροσιά του στο Δημοσθένη, όταν επισκεπτόταν αυτό το γλυκό και πλούσιο σε αρώματα νησί, ίσως για να ψάξει πετραδάκια για την ασταθή του γλώσσα και κατόπιν να κατακτήσει την πιο δύσκολη τέχνη: τη σιωπή (Γ. Ρίτσος). Σίγουρα τον κατανοώ: και εγώ, καταλαμβανόμενη από ανησυχία δεν ξαναπήγα στην Καλογραία, όπου τα μικρά κοχύλια της θάλασσας σμίγουν με τα λουλούδια. Όταν μια αποτρόπαια ημέρα, οι Τούρκοι εισέβαλαν στην Αμμόχωστο και πάτησαν με τις μπότες τους την Κυρήνεια, απλά κοιταχτήκαμε στα μάτια: δεν χρειαζόμασταν τα λόγια. Αμέσως οργανώσαμε μαζί, μια έκθεση για την Κύπρο, για τις ονειρεμένες ομορφιές της, τη μακραίωνη ιστορία της, το μέλι και το λάδι που τραγούδησε ο Όμηρος, τα θαλασσοπούλια στη Πάφο από όπου, μέσα από τον αφρό της θάλασσας αναδύθηκε η Αφροδίτη: ήταν η πρώτη απάντηση στην Ευρώπη για τις βιαιότητες των όπλων και τα ψέματα των εισβολέων. Αργότερα καλέσαμε τον Βάσο Λυσσαρίδη, ώστε να γίνει συνείδηση στην πολιτισμένη κοινωνία αλλά και στους θεσμικούς οργανισμούς αυτό που συνέβαινε στο ανατολικό Αιγαίο, κάτω από τη σκιά της άραβο-ισραηλινής σύγκρουσης που απειλούσε να σκεπάσει τα πάντα' βρήκαμε αμέσως ένα θαυμάσιο και εξαιρετικό σύμμαχο στο πρόσωπο του Μαουρίτσιο Βαλέντζι, Δημάρχου της Νάπολης με τεράστιο κύρος και μαζί με τον Φραντζέσκο Ντέ Μαρτίνο που στάθηκε δίπλα μας αρωγός, οργανώσαμε μια σημαντική δημόσια εκδήλωση, ένα τεράστιας σημασίας βαρυσήμαντο γεγονός, ώστε να αποδοθεί η αλήθεια για την εισβολή στη Κύπρο. Εξέδωσα και ένα μικρό βιβλίο με ποιήματα Κυπρίων γυναικών, βιβλίο που αποτέλεσε τη συνέχεια ενός άλλου τον προηγούμενο χρόνο, Ο ήλιος και η σελήνη, με ποιήματα και τραγούδια των γυναικών από την Αντίσταση σ' ολόκληρο τον πλανήτη, όπου, η νοσταλγία της Γεωργίας Δεληγιάννη - Αναστασιάδη για τη μακρινή Ιωνία με τη θαυμάσια αύρα της συναντούσε την αδάμαστη απελπισία της Φάντουα Τουκάν, για την δική της γη, την Παλαιστίνη. Για να παρουσιάσουμε τα θλιμμένα τραγούδια των γυναικών της Κύπρου είχαμε μαζί μας τους εκπροσώπους πολλών απελευθερωτικών κινημάτων και τον Ρένο Πρέντζα, τον τότε Γενικό Γραμματέα του κυπριακού συνδικάτου και αργότερα βουλευτή με κύρος, στην κυπριακή Βουλή. Η βοήθεια του Νικόλα σ' αυτή την έρευνα ήταν καθοριστικής σημασίας όπως και ο ενθουσιασμός του και η ολοκληρωτική δέσμευσή του σε κάθε μορφή δουλειάς και αγώνα που αφορούσε κάθε ποδοπατημένη ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Με βάση αυτά ήταν δίπλα μου καθημερινά, όταν μαζί και με λίγους άλλους ιδρύσαμε το Τμήμα Καμπανίας του "Συνδέσμου για τα Δικαιώματα και την Απελευθέρωση των Λαών" και μαζί δώσαμε μια μεγάλη ώθηση σ' αυτήν την οργάνωση, όταν εκλεχθήκαμε και καταλάβαμε τα μεγαλύτερα αξιώματα και στην πανιταλική ιεραρχία, εγώ στην εθνική Γραμματεία, ο Νικόλας μέλος της εθνικής Καθοδήγησης. Τότε μαζί με τον Αντώνη Τρίτση και τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη, φέραμε στην επικαιρότητα, σ' ολόκληρη την Ιταλία, τη φωνή των Κυπρίων και των Κούρδων, τη φωνή των Ελλήνων της Διασποράς του 1922 και όχι μόνον. Στη Νάπολη δημιουργήθηκαν Σύλλογοι που έδωσαν θέση στους εγκαταλειμμένους: τους Παλαιστίνιους, τους Σομαλούς, τους Σαχραουΐ [Δυτική Σαχάρα - Πολισάριο], τους Νικαραγουανούς, τους Χιλιανούς, τους Αργεντινούς με τις μητέρες των δακρύων αλλά περήφανες και μαχητικές, τους περήφανους Λιβανέζους που ξαφνικά έγιναν εργαλείο πολέμου, τους Κύπριους έκπληκτους από τα γεγονότα και τους Ιρανούς με την αρχαιότερη ιστορία ακόμη και από αυτή της Αθήνας. Ο Νικόλας πάντα χωρίς φόβο και αναστολές, μιλούσε για τις αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας, λες και βρισκόμασταν στο Σύνταγμα. Ο Νίκος ήταν πάντα δίπλα μου, πρωταγωνιστής σε πρώτο επίπεδο, απαραίτητος συνδετικός κρίκος της Γ.Σ.Ε.Ι. [C.G.I.L.] με τους ξένους φοιτητές που κατέφθαναν (και καταφθάνουν) στο πανεπιστήμιο της Νάπολης από πολλές χώρες, για ένα καλύτερο μέλλον. Ο Νικόλας γνώριζε καλύτερα από εμένα ότι αυτό δεν αρκούσε, διότι πολλοί από τους ξένους φοιτητές ήταν υποχρεωμένοι να εργάζονται σκληρά, σε αμφίβολες συνθήκες, σε μια περίοδο που δεν υπήρχαν νόμοι για τους μετανάστες εργαζομένους. "Μαύρη" εργασία και εκμετάλλευση αποτελούσαν τον κανόνα, αφού το Συνδικάτο δεν ήταν σε θέση να κάνει πολλές κινήσεις γιατί εκτιμούσε ότι το θέμα δεν ήταν ώριμο. όπως συχνά λέγεται. Ο πρώτος κανόνας που μαθαίνει ένας καλός συνδικαλιστής είναι ότι τα δικαιώματα πρέπει να τα υπερασπιζόμαστε σε πρώτο πρόσωπο. Τότε διηύθυνα τον Τομέα Διεθνών Σχέσεων της Γ.Σ.Ε.Ι., είχα θαυμάσιες σχέσεις με τα δύο άλλα συνδικάτα (CISL και UIL), επίσης και με πολλά ξένα Συνδικάτα, αλλά συνέχιζα να αντιμετωπίζω το πρόβλημα των ξένων εργαζομένων στην Ιταλία, ήταν ένα ακανθώδες πρόβλημα, ένας τοίχος από πλαστικό που σε εκτίναζε συνεχώς. Ο Νικόλας εργάστηκε σκληρά και δημιούργησε έναν Σύλλογο Μεταναστών Εργαζομένων στη Νάπολη και αργότερα ίδρυσε και έναν Σύλλογο Ελλήνων Εργαζομένων, με έδρα την Γ.Σ.Ε.Ι.. Συλλόγους ανεξάρτητους από την Γ.Σ.Ε.Ι., για να εγγυηθεί την πλήρη ελευθερία και ανεξαρτησία στη σκέψη και στη δράση. Τα αποτελέσματα δεν ήταν ευκαταφρόνητα. Ακόμη ο Νικόλας, δεν έβρισκε φυσικό η Κύμη της Εύβοιας να μην είναι αδελφοποιημένη με την Κύμη της Νάπολης. Δεν σταμάτησε παρά μόνο όταν η αδελφοποίηση έγινε πραγματικότητα. Θα ήταν αδύνατο να γίνει ο πλήρης κατάλογος των αξιωμάτων (τιμαί) και των ενασχολήσεων με τα κοινά (πράγματα), αλλά τουλάχιστον κάτι μπορεί να ειπωθεί: ο Νικόλας είναι άφοβος. Αλλά περισσότερο, είναι γενναίος, ένας μεγαλόψυχος όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης.