Στοιχεία για τη μαρξιστική ανάλυση στα κείμενα του Ανδρέα Παπανδρέου την περίοδο 1969-1976

του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ*

* Ο Γιώργος Παπαγιαννόπουλος είναι αρχιτέκτων-συγγραφέας, μέλος του Γραφείου Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΚ το 1974.

Στο βιβλίο που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις The Monthly Review Ιmprint, Ανδρέας Γ. Παπανδρέου: Kείμενα στο Monthly Review, Αθήνα 2005, υπάρχει πρόλογος του Νίκου Α. Παπανδρέου. Στην εισαγωγή του προλόγου και κάτω από τον υπότιτλο «Ανδρέας Παπανδρέου – ο οικονομολόγος» υπάρχει το ακόλουθο απόσπασμα:
«Τι είδους οικονομολόγος ήταν ο Ανδρέας; Για πολλούς που βρίσκονται έξω από την ακαδημαϊκή κοινότητα, και ίσως και για ορισμένους μέσα σε αυτή, που δεν γνωρίζουν ωστόσο το ακαδημαϊκό του έργο, υπάρχει η εντύπωση ότι ήταν μαρξιστής. Πιθανόν να έχουν ακούσει ότι στα νιάτα του ήταν τροτσκιστής. Σίγουρα γνωρίζουν ότι ίδρυσε ένα σοσιαλιστικό κόμμα, του οποίου ηγήθηκε. Ορισμένοι ίσως να έχουν ακούσει τον τίτλο Πατερναλιστικός καπιταλισμός, που είναι ένα από τα 15 βιβλία του. Ο τίτλος ενισχύει την εντύπωση ότι ήταν αιρετικός, επικριτής του συστήματος.
»Ας απαντήσω εν συντομία στο ερώτημα τι είδους οικονομολόγος ήταν. Ήταν “νέο-κλασικός”, δηλαδή μη μαρξιστής οικονομολόγος. Τα “νέο-κλασικά” οικονομικά είναι αυτά που διδάσκονται σε όλα τα πανεπιστήμια της Αμερικής».1
Παρά ταύτα, λίγο πριν από το τέλος του προλόγου του, κάτω από τον υπότιτλο «Ανδρέας Παπανδρέου και Πωλ Σουήζυ», ο ίδιος σημειώνει τα εξής:
«Η ενασχόληση με το μαρξισμό σε ακαδημαϊκό επίπεδο ξεκινάει, θα έλεγα, ουσιαστικά μετά την αποφυλάκισή του από τη χούντα, δηλαδή το 1968 […]
»Απ’ το 1968 μπορούμε να χρονολογήσουμε τη σοβαρή, πλέον, ενασχόληση του Ανδρέα με τη σχολή του “νεομαρξισμού” του Σουήζυ και των άλλων. Στις ομιλίες του, στα κείμενά του και σε βιβλία, ο Ανδρέας κάνει συχνές αναφορές στα έργα του Σουήζυ, και ιδιαίτερα στο γνωστό βιβλίο των εκδοτών του Monthly Review, Μπαράν και Σουήζυ, Monopoly Capital (Μονοπωλιακό κεφάλαιο). ’λλωστε, το βιβλίο του Ανδρέα Πατερναλιστικός καπιταλισμός τον κατατάσσει καθαρά πλέον στη σχολή των νεομαρξιστών, όπου ανήκουν οι Σουήζυ και Μπαράν.
»Ο Ανδρέας βρίσκει πολλές συγγενείς σκέψεις με τους δύο τελευταίους, αλλά και με το φίλο του John Galbraith και με τον άλλον νεομαρξιστή και φίλο των δύο παραπάνω, τον Samir Amin».
Με αφορμή αυτό τον πρόλογο του Νίκου Α. Παπανδρέου σημείωνα μεταξύ άλλων (σε σχόλιό μου στο «Παρόν» στις 20/02/05):
«Ο πατέρας σας την περίοδο 1968-74 τουλάχιστον (ίσως και λίγο αργότερα) συμμετείχε στον προβληματισμό συγκεκριμένης ιδεολογικής σχολής της Αριστεράς, την αποκαλούμενη νεο-μαρξιστική […]
»Οι απόψεις του είναι καταγεγραμμένες στα βιβλία που έγραψε και εξέδωσε εκείνη την εποχή στα ελληνικά και σε άλλες γλώσσες, σε άρθρα του, και προκύπτουν από τη συμμετοχή του σε διεθνή forum της εποχής, από τα Ντοκουμέντα των Σεμιναρίων του Πανελλήνιου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ) […]
»Ενδεικτικά αναφέρω: την αντίθεση Μητρόπολης (Κέντρου) – Περιφέρειας, την αντίθεση Βορρά – Νότου, την Ανάπτυξη της Υποανάπτυξης. Η σύμπλευσή του επίσης με το Monthly Review, συγκεκριμένης άποψης έντυπο, είναι γνωστή και στην Ελλάδα – καθώς και η σχέση του πέραν των άλλων με: Μπαράν, Πωλ Σουήζυ, Μάγκντοφ, Σαμίρ Αμίν, James Petras και πλείστους άλλους».
Σε συνέχεια των παραπάνω, διεξοδικότερα:
A. Για τους αναζητούντες τη μαρξιστική παιδεία και ανάλυση και τη νεο-μαρξιστική επιρροή του Ανδρέα Παπανδρέου συστήνουμε ανεπιφύλακτα:
-To βιβλίο του Πατερναλιστικός καπιταλισμός του 1972.
-Το άρθρο του «Ο Μαρξ, ο Λένιν και η δικτατορία του προλεταριάτου» του 1975, δημοσιευμένο στην εφημερίδα Εξόρμηση.
Β. Η μαρξιστική – «νεο-μαρξιστική» περίοδος (ή, αλλιώς, περίοδος μαρξιστογενούς επιρροής) του Ανδρέα Παπανδρέου αφορά τα χρόνια της 7χρονης στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα (1967-74) και την αρχή της Μεταπολίτευσης. Πιο συγκεκριμένα, την περίοδο από την έξοδο του Ανδρέα Παπανδρέου από την Ελλάδα και τη διακήρυξη της ίδρυσης του ΠΑΚ τον Νοέμβριο του 1968 στη Στοκχόλμη της Σουηδίας έως την περίοδο των μαζικών διαγραφών στο νεοσύστατο ΠΑΣΟΚ τις χρονιές 1975-76 και την οριστικοποίηση της κατεύθυνσής του έκτοτε.
Μετά το βιβλίο του H ελευθερία του ανθρώπου, δημοσιευμένο το 1969, το οποίο είναι εμπνευσμένο ακόμη από φιλελεύθερες και σοσιαλδημοκρατικές εκδοχές, παρατηρείται μια στροφή του Ανδρέα Παπανδρέου τόσο στα γραπτά του όσο και, συνακόλουθα, στα κείμενα του ΠΑΚ, του οποίου ηγείται κατά τη διάρκεια όλης της περιόδου 1968-1974, τα οποία σαφώς εμφορούνται από απόψεις και αναφορές σε μαρξιστικές πηγές και από νεο-μαρξιστικές επιρροές και αναλύσεις.
Aυτά θα τα ανιχνεύσουμε παράλληλα μέσα από κείμενα τόσο του ιδίου του Ανδρέα Παπανδρέου όσο του ΠΑΚ, στη συγγραφή των οποίων η συμβολή του υπήρξε καθοριστική.
1. Ο χαρακτήρας του αγώνα: Απελευθερωτικός – αντιιμπεριαλιστικός
Ως καλύτερη εισαγωγή στο θέμα, προκειμένου να γίνει κατανοητό το κλίμα και η εποχή στην οποία αναφερόμαστε, θα παραθέσουμε ένα εκτενές απόσπασμα από άρθρο του Αστέρη Στάγκου, ηγετικού στελέχους τότε της Δημοκρατικής ’μυνας, στην εφημερίδα Avanti (όργανο του Σοσιαλιστικού Κόμματος της Ιταλίας – PSI), δημοσιευμένο το 1973 και αναδημοσιευμένο στην εφημερίδα Αγώνας, που εκδιδόταν στη Δ. Γερμανία, στο φύλλο της 28/07/73:
«Από το 1968, ο Ανδρέας Παπανδρέου, αρχηγός του Πανελληνίου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ), προσανατολίσθηκε προς τα αριστερά – έπειτα από την αποτυχία της σθεναράς προσπάθειάς του να ενώσει, κάτω από την αδιαφιλονίκητη καθοδήγησή του, όλες τις προοδευτικές μη κομμουνιστικές δυνάμεις της Αντίστασης. Υποστηρίζει τώρα μια ιδεολογία που εμπνέεται στο δημοκρατικό και επαναστατικό Σοσιαλισμό, και μια πολιτική γραμμή που προβλέπει μετωπική σύγκρουση με τους συνταγματάρχες και τους αμερικανούς. Από πληροφορίες προερχόμενες από την Ελλάδα ο Παπανδρέου αντιπροσωπεύει πάντοτε την μεγαλύτερη δύναμη στο στρατόπεδο των προοδευτικών μη κομμουνιστικών δυνάμεων […]
»Οι αμερικάνοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι καμιά ψευτοδημοκρατική λύση είναι δυνατή στην Ελλάδα, εάν ο Παπανδρέου της αντιτίθεται. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως ο Κίσσιγκερ, ο ειδικός σύμβουλος του προέδρου Νίξον, απέρριψε, μέχρι τώρα, κάθε πρόταση για “λύση Καραμανλή” (λύση δηλαδή αντιδραστική και δεμένη στις ξένες δυνάμεις), γιατί είναι πεπεισμένος ότι μια τέτοια “λύση” δεν θα άντεχε στην αποφασιστική επίθεση του Ανδρέα Παπανδρέου (αλλά και των άλλων προοδευτικών δυνάμεων).
»Είναι επομένως σαφές ότι για να καταλάβουμε την παρούσα πολιτική κατάσταση και τις δυνατές προοπτικές που άνοιξε η πρωτοβουλία του Καραμανλή, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη τις θέσεις του Ανδρέα Παπανδρέου και του ΠΑΚ.
»Το ΠΑΚ υποστηρίζει στο πρόγραμμά του ότι μάχεται με όλα τα μέσα για την ανατροπή της χούντας και θα συνεχίσει τον αγώνα του μέχρι την στιγμή που η Ελλάδα θ’ αποκτήσει την εθνική της ανεξαρτησία, ο λαός θα είναι κυρίαρχος στον τόπο του και θα βαλθούν οι βάσεις για μια Ελλάδα Σοσιαλιστική και Δημοκρατική. Το ΠΑΚ είναι αποφασιστικά ενάντια σε κάθε συμφωνία μεταξύ πολιτικών και αντιστασιακών οργανώσεων που θα περιόριζε την ελευθερία του λαού να αποφασίσει το μέλλον του. Το πρόγραμμα του ΠΑΚ προβλέπει επίσης ότι, με την απελευθέρωση, η πρώτη ελεύθερα εκλεγμένη από το λαό Βουλή θ’ αποφασίσει το πολιτειακό και κοινωνικό σύστημα της χώρας καθώς και για την εξωτερική της πολιτική.
»Για το ΠΑΚ η ελεύθερη Ελλάδα θα πρέπει να είναι Σοσιαλιστική και όχι Σοσιαλδημοκρατική ή μόνο “δημοκρατία” [που] δεν είναι άλλο από μια μορφή του καπιταλισμού. Οι οικονομίες της Δυτικής Ευρώπης, καπιταλιστικές και μονοπωλιακές υφίστανται την κηδεμονία του αμερικανικού κεφαλαίου. Η Ελλάδα δεν μπορεί να εκμεταλλευτεί τις παραγωγικές της δυνάμεις για την ευημερία του ελληνικού λαού (αγρότες και εργάτες) εάν παραμείνει δεμένη σ’ ένα σύστημα που θα εξέφραζε τον σημερινό επεκτατικό και μονοπωλιακό καπιταλισμό (δηλ. τον καπιταλισμό της Αμερικής και της Δυτ. Ευρώπης). Γι’ αυτό το ΠΑΚ θέλει ένα σύστημα σοσιαλιστικό και πλουραλίστικο, που θα επέτρεπε την πραγματική συμμετοχή των λαϊκών μαζών στην επεξεργασία των σημαντικών αποφάσεων. Το ΠΑΚ δηλ. υποστηρίζει ένα αποκεντρωτικό σοσιαλισμό (εν αντιθέσει προς τον πατερναλιστικό σοσιαλισμό και του είδους των σοσιαλιστικών χωρών), μαζί με μια άμεση δημοκρατία.
»Κατά τον Ανδρέα Παπανδρέου και το ΠΑΚ η δικτατορία των συνταγματαρχών δεν είναι άλλο από μια μορφή κατοχής της Ελλάδας εκ μέρους του Πενταγώνου των ΗΠΑ, στο πλαίσιο της Ατλαντικής Συμμαχίας με τελικό σκοπό την καθ’ ολοκλήρου αποικιοποίηση της χώρας, όπως συνέβει με την Ισπανία, την Πορτογαλία και την Τουρκία. Γι’ αυτό σε διεθνές επίπεδο ο αγώνας του ελληνικού λαού είναι συγχρόνως ένας αγώνας για την απελευθέρωση του Τρίτου Κόσμου, στις χώρες στις οποίες το κεφάλαιο δεν είναι εθνικό αλλά ξένο, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα. Κατά συνέπεια ο αγώνας για την απελευθέρωση αυτών των χωρών μετατρέπεται από την διεθνή άποψη σε ταξικό αγώνα.
»“Επειδή ο αγώνας μας είναι αγώνας εθνικοαπελευθερωτικός” δηλώνει το ΠΑΚ “είναι σαφές ότι ο πρωταρχικός μας αντικειμενικός σκοπός είναι η άνευ όρων ανεξαρτησία του λαού μας στις αποφάσεις που αφορούν το μέλλον της χώρας μας, και φυσικά τον προσανατολισμό της Ελλάδας στην διεθνή ζωή”.
»Το ΠΑΚ επίσης δηλώνει, ότι η Ελλάδα πρέπει να βρει τον δρόμο της έξω από τα στρατιωτικά μπλοκ και επομένως και από το ΝΑΤΟ, που τουλάχιστον στην Μεσόγειο έχει γίνει όργανο της ξένης κατοχής, της καταπίεσης και του δεσποτισμού (Πορτογαλία, Ισπανία, Ελλάδα, Τουρκία).
»“Ταυτόχρονα το νεοφασιστικό κίνημα της Ιταλίας, κατευθυνόμενο από τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό –υπογραμμίζει το ΠΑΚ– προετοιμάζει το έδαφος για την μετατροπή της τελευταίας αστικής δημοκρατίας στη Μεσόγειο (δηλ. την Ιταλία) στα πρότυπα του αποικιακού νεοφασισμού. Περνάμε μια περίοδο ταχείας ‘αποικιοποιήσεως’ της Νοτίου Ευρώπης εκ μέρους του κεφαλαίου της Βορείου Ευρώπης πάντα στα πλαίσια της ηγεμονίας του αμερικανικού κεφαλαίου”. Γι’ αυτό είναι σαφές ότι “ο απελευθερωτικός μας αγώνας δεν μπορεί να βρει συμμάχους ανάμεσα στις δυνάμεις εκείνες που εκφράζουν το τοπικό κεφάλαιο”. Απ’ αυτό συνάγεται, κατά το ΠΑΚ, η ευθύνη της παραδοσιακής αριστεράς που με το μίνιμουμ πρόγραμμά της και την έμμονη έκκλησή της για ένωση από τον Κωνσταντίνο μέχρι το ΚΚΕ, στην ουσία νομιμοποιεί το σύστημα των δυνάμεων που κρατούν υποτελή την Ελλάδα. “Ενότης με μίνιμουμ αντικειμενικό σκοπό διακυβέβει τον αγώνα εξ αρχής”.
»Η ενότης –πιστεύει το ΠΑΚ– πρέπει να βασίζεται πάνω σε μια ακριβή ανάλυση του χαρακτήρα του αγώνα, από την οποία προκύπτει ότι η χούντα των συνταγματαρχών δεν είναι άλλο από μια μάσκα της αμερικανικής κατοχής και επομένως ο αγώνας του ελληνικού λαού είναι εθνικοαπελευθερωτικός».
Επί του ιδίου θέματος: Για το χαρακτήρα του αγώνα κατά την περίοδο της δικτατορίας ας διαβάσουμε τον ίδιο τον Ανδρέα Παπανδρέου (οι υπογραμμίσεις είναι του γράφοντος και αφορούν τις έννοιες που προκύπτουν από μαρξιστική ανάλυση):
«Κύριο χαρακτηριστικό του καθεστώτος είναι ο έλεγχος των αμερικανικών υπηρεσιών πάνω στον ελληνικό στρατό. Αυτό βέβαια δεν μπορεί να εξασφαλισθεί με συνταγματικές διατάξεις. Γιατί τότε η Ελλάδα θα γινόταν επίσημα αποικία ή προτεκτοράτο των Ηνωμένων Πολιτειών – πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με το νέο στυλ της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού.
Εξασφαλίζεται όμως με ουσιαστικές διαδικασίες – όπως η μετεκπαίδευση των αξιωματικών στις ΗΠΑ και άλλες χώρες του ΝΑΤΟ, η επιλογή των προσώπων που κατέχουν θέσεις κλειδιά, η διείσδυση μισθωτών πρακτόρων της CIA πάνω στην ΚΥΠ, ο εξοπλισμός του στρατού με αμερικανικό πολεμικό υλικό, η οργανική ένταξη του στρατού σε ευρύτερα προγράμματα για τη Μεσόγειο, ο αμερικανικός έλεγχος πάνω στο σύστημα πληροφοριών που διαθέτει ο στρατός, κ.ο.κ.
Αυτό το δεύτερο χαρακτηριστικό προσδίδει στην Ελλάδα τον χαρακτήρα νεοαποικίας και επιβάλλει να θεωρούμε την Ελλάδα χώρα υπό κατοχή. Εξ ίσου σημαντικό σε αυτή τη συσχέτηση είναι βέβαια και το γεγονός ότι ο “πρόεδρος” είναι ο ίδιος πράκτορας των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ. Έτσι δικαιούμεθα να θεωρούμε την Ελλάδα χώρα υπό κατοχή.
»Τρίτο, ο πλήρης πολιτικός έλεγχος των ΗΠΑ πάνω στον κρατικό μηχανισμό της Ελλάδας διευκολύνει την διείσδυση του αμερικανικού και δυτικοευρωπαϊκού μονοπωλιακού κεφαλαίου στους καίριους τομείς της οικονομίας μας, καθώς και τον έλεγχο πάνω στην πορεία και την διάρθρωσή της. Ο αφανισμός της υπαίθρου, η μετανάστευση του εργατικού πληθυσμού, το ξεπούλημα της γης μας, η αυξανόμενη ανισότητα στην κατανομή του εισοδήματος, η δημιουργία μιας σχετικά μικρής μα πλούσιας κομπραδόρικης και εξαρτημένης ελληνικής αστικής τάξης, το αυξανόμενο άνοιγμα του ισοζυγίου πληρωμών, ο εντυπωσιακός δανεισμός από το εξωτερικό, η αποδημία του “πλεονάσματος”, η εντεινόμενη εξάρτηση της ελληνικής οικονομίας από το ξένο μονοπωλιακό κεφάλαιο, μετατρέπουν την Ελλάδα σε νεοαποικία των ΗΠΑ και της προσδίδουν όλα τα σχετικά χαρακτηριστικά [...]
»Στο σύνολό τους αυτές οι διαπιστώσεις οδηγούν στο αναπόφευκτο συμπέρασμα πως ο χαρακτήρας του αγώνα παραμένει αναγκαστικά εθνικοαπελευθερωτικός και αντιϊμπεριαλιστικός. Γιατί ή αποδέχεται κανείς το σύστημα δύναμης, δηλαδή την κατοχή και την αποικιοποίηση – και τότε συμμετέχει στις πολιτικές διαδικασίες που στηρίζουν και εκφράζουν αυτό το σύστημα, ή αποδύεται σε αγώνα για την ανατροπή της διάρθρωσης δύναμης στην οποία στηρίζεται το καθεστώς – και τότε εντάσσεται στον χωρίς όρους αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τα δεσμά που της χάλκευσε ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός».2
«Ωστόσο θα βρούμε συμμάχους [στον αγώνα μας]. Μικρότερους. Ποιοι θα είναι; Θα είναι οι προοδευτικές Επαναστατικές δυνάμεις του κόσμου. Και βρίσκονται παντού αυτές, και στον Tρίτο Κόσμο και στον Aραβικό χώρο και στην Νοτιοανατολική Ασία και στην Λατινική Αμερική και ακόμη στην Ευρώπη […] Η κοινοβουλευτική αστική δημοκρατία έχει τερματίσει ιστορικά τον βίο της στην Ελλάδα, δεν έρχεται πια. Έχουμε μόνον δύο πολωμένες δυνατότητες: η μία είναι στρατοκρατία, αμερικανική κατοχή, η άλλη είναι ΛΑΟΚΡΑΤΙΑ».3
2. «Ελλάδα Σοσιαλιστική και Δημοκρατική – Ταξικός Αγώνας
Πώς το ΠΑΚ εννοεί το Σοσιαλισμό και τη Δημοκρατία στην Ελλάδα, μας εξηγούν τα ακόλουθα:
“Θα πρέπει η Ελλάδα να είναι σοσιαλιστική και όχι απλώς σοσιαλδημοκρατική και ‘δημοκρατική’. Μπαίνουν δύο ερωτήματα: Το πρώτο τι εννοούμε με μια Ελλάδα σοσιαλδημοκρατική και δημοκρατική σε αντιδιαστολή με τον χαρακτηρισμό σοσιαλδημοκρατική. Αναφερόμαστε εδώ ταυτόχρονα και στο κοινωνικό και στο πολιτικό σύστημα. Η σοσιαλδημοκρατία στη δύση είναι βέβαια δημοκρατική στα κλασικά κοινοβουλευτικά πλαίσια. Παρά όμως τις επαγγελίες της στον κοινωνικό τομέα δεν είναι στην ουσία παρά μια μορφή καπιταλισμού. Οι οικονομίες της Δυτικής Ευρώπης και καπιταλιστικές είναι και μονοπωλιακές. Κυριαρχούνται δε σε πολλούς τομείς από το αμερικάνικο κεφάλαιο. Εάν αυτό δημιουργεί συνθήκες ανεκτές για τους Ευρωπαίους του Βορρά, για τους Ευρωπαίους του Νότου, όπως η Ελλάδα, δημιουργεί συνθήκες αποικιακής οικονομίας και καταστρατηγεί τα βασικά οικονομικά συμφέροντα του λαού. Είναι πραγματικά αδύνατο να αξιοποιήσει η Ελλάδα τις παραγωγικές της δυνατότητες προς όφελος του ελληνικού λαού, των αγροτών και εργατών, αν παραμείνει προσηλωμένη σε οικονομικό σύστημα που εκφράζει τον σημερινό μονοπωλιακό επεκτατικό καπιταλισμό. Πρέπει να γίνει σοσιαλιστική με την πλήρη έννοια του όρου στον κοινωνικό τομέα.
”Ταυτόχρονα το ΠΑΚ πιστεύει σε μια Ελλάδα δημοκρατική. Και αυτό είναι το δεύτερο θέμα. Ο όρος ‘δημοκρατική’ ασφαλώς δεν συμβιβάζεται με μονοκομματικό έλεγχο της πολιτικής ζωής.
”Αλλά την έννοια της δημοκρατίας δεν την ταυτίζουμε με την κοινοβουλευτική και μόνο διαδικασία. Στην πράξη ο κοινοβουλευτισμός περιορίζει τις κρίσιμες αποφάσεις σε μικρούς κύκλους που αποτελούν το πολιτικό κατεστημένο μιας χώρας και που θελημένα ή άθελα εξυπηρετούν τα συμφέροντα του οικονομικού και κοινωνικού κατεστημένου. Είναι γι’ αυτό απαραίτητο παράλληλα με την κοινοβουλευτική διαδικασία ν’ αναπτυχθούν ζωντανοί τρόποι άμεσης συμμετοχής του λαού στις αποφάσεις που τον αφορούν. Και αυτό θα πάρει την μορφή ενός αποκεντρωτικού σοσιαλιστικού συστήματος με ουσιαστική συμμετοχή των εργαζομένων στην διαχείριση των κοινωνικοποιημένων και όχι κρατικοποιημένων μέσων παραγωγής”».
«Εκτός αυτού ο αγώνας είναι και ταξικός, εφόσον τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα τοποθετήσομε σήμερα σε παγκόσμια πλαίσια. Λέει λοιπόν το ΠΑΚ τα ακόλουθα:
“Τίθεται το ερώτημα: είναι και ταξικός αγώνας; Η απάντηση είναι ότι στα παγκόσμια πλαίσια, ο αγώνας απελευθέρωσης των χωρών του Τρίτου Κόσμου, και σ’ αυτές τις χώρες δεν υπάρχει ντόπιο κεφάλαιο, το κεφάλαιο είναι ξένο, σ’ αυτές τις χώρες ο απελευθερωτικός αγώνας είναι σε παγκόσμια πλαίσια ταυτόχρονα και ταξικός”».
«Σ’ ένα άλλο κείμενό του το ΠΑΚ διατυπώνει ακόμη πιο χαρακτηριστικά τη συνάφια του εθνικοαπελευθερωτικού με τον ταξικό αγώνα:
“Η μετατροπή της Ελλάδας σε φρούριο του ΝΑΤΟ και σε ξέφραγο αμπέλι για το δυτικό μονοπωλιακό κεφάλαιο πρέπει να τοποθετηθούνε στα γενικότερα πλαίσια αποικιοποίησης της Νότιας Ευρώπης. Αυτή η τοποθέτηση απαιτεί να δούμε το ελληνικό απελευθερωτικό κίνημα στα πλαίσια του αντι-ιμπεριαλιστικού αγώνα των χωρών της Μεσογείου. Ένας τέτοιος αγώνας –την περίοδο που διανύουμε– είναι σε παγκόσμια κλίμακα αγώνας ταξικός, αγώνας των τάξεων (της εργατικής τάξης, των αγροτών, των μικροεπαγγελματιών) που αποτελούν το αντικείμενο και τον στόχο της εκμετάλλευσης του ξένου κεφαλαίου στα πλαίσια νεο-αποικιακών καθεστώτων. Το ντόπιο κεφάλαιο σ’ όλες τις περιπτώσεις, μα ιδιαίτερα στην Ελλάδα, είναι κομπραδόρικο, παρασιτικό και εξαρτημένο. Δεν έχει ούτε την πρόθεση ούτε την δυνατότητα να αναμετρηθεί με το ξένο κεφάλαιο”».4
3. Μαρξιστική οπτική και διαλεκτική ανάλυση
«Ας προσπαθήσουμε τώρα να αξιολογήσουμε αυτές τις θέσεις σε μαρξιστικά πλαίσια.
»Πριν ξεκινήσουμε καν, είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα σ’ εκείνα τα “λατινικά” κόμματα που αποβλέπουν μόνο στη μεταρρύθμιση στα πλαίσια της καπιταλιστικής δομής και σ’ εκείνα που αποβλέπουν σε ριζική αλλαγή της κοινωνικής δομής. Για την πρώτη κατηγορία δεν δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα ερμηνείας. Απ’ την ώρα που τα ΚΚ αποδέχονται την καπιταλιστική δομή της κοινωνίας και επιδιώκουν μεταρρυθμίσεις μόνο, στο βωμό του “ιστορικού συμβιβασμού”, μεταβάλλονται σε σοσιαλδημοκρατικά κόμματα με την κλασική έννοια του όρου. Μια που δεν θέτουν θέμα δομής εξουσίας, μπορούν να λειτουργήσουν εντελώς φυσιολογικά στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας. Στην πράξη βέβαια η άνοδός τους στην κυβέρνηση δεν είναι εύκολη υπόθεση. Γιατί τόσο ο τίτλος του κόμματος όσο και οι παραδοσιακές διασυνδέσεις με τη Μόσχα –κι’ ακόμη το μαρξιστικό υπόβαθρο της σκέψης τους– δημιουργούν υποψίες και αναστολές όχι μόνο στην ντόπια και ξένη κεφαλαιοκρατία αλλά και στο πεντάγωνο των ΗΠΑ, που εξουσιάζει το χώρο της Δ. Ευρώπης – με σύμφωνη γνώμη της Σοβ. Ένωσης. Αλλά στο θέμα αυτό θα επανέλθουμε.
»Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η περίπτωση των ΚΚ που επιδιώκουν τη ριζική αλλαγή της κοινωνικής δομής σε συνεργασία με τα σοσιαλιστικά κόμματα στα πλαίσια των έξι σημείων που ανέφερα πιο πάνω. Η άνοδος στην κυβέρνηση ενός αριστερού συνασπισμού με την ψήφο του λαού, δεν έρχεται σε αντίθεση με τη σκέψη του Μαρξ, αλλά είναι βέβαια έξω από το λενινιστικό κλίμα. Σε αντιδιαστολή, ο κομματικός πλουραλισμός και η ομαλή διαδοχή των κομμάτων στην κυβέρνηση δημιουργούν σοβαρά προβλήματα για τον μαρξιστή. Γιατί το κράτος, ταξικά ουδέτερο, δεν νοείται στα πλαίσια της μαρξιστικής σκέψης. Είναι πάντα όργανο της πολιτικής επικυριαρχίας της άρχουσας τάξης. ’ρα η αλλαγή της δομής της πολιτείας του Κράτους, είναι όρος απαράβατος για τη ριζική αλλαγή της κοινωνικής δομής. Σοσιαλιστική κοινωνία χωρίς κράτος που να εκφράζει την επικυριαρχία των εργαζομένων –εργατών, αγροτών, μισθωτών κ.λπ.– απλώς δεν νοείται. Σε σχέση με το κράτος, την κρατική μηχανή, σημασία έχουν τόσο οι φορείς όσο και η δομή.
»Έργο πρώτο και χρήσιμο μιας συμμαχίας εργαζομένων που φτάνει δημοκρατικά στην κυβέρνηση, είναι να προχωρήσει σε βασικές αλλαγές της δομής της πολιτείας και των κρισίμων φορέων της. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει άριστα στα πλαίσια ενός νέου Συντάγματος, που να κατοχυρώνει τις κατακτήσεις του λαού, δηλαδή τη σοσιαλιστική δομή της πολιτείας. Στα πλαίσια ενός τέτοιου Συντάγματος, ο κομματικός πλουραλισμός και η διαδοχή των κομμάτων στην Εξουσία –δηλαδή η πολιτικά δημοκρατική δομή της πολιτείας– δεν θέτουν σε αμφισβήτηση τη νέα δομή της εξουσίας, δηλαδή τις λαϊκές κατακτήσεις. Μια τέτοια πορεία σαφώς δεν είναι λενινιστική. Δεν έρχεται όμως σε καμμιά αντίθεση με τη μαρξιστική θέση ή μέθοδο ανάλυσης [...]
»Πώς θα αντιδράσει το ΝΑΤΟ στη ριζική αλλαγή της κοινωνικής δομής στη Γαλλία, ας πούμε, όταν συνέπειά του θα είναι, π.χ. η κοινωνικοποίηση των ξένων επιχειρήσεων και η αυτοδιαχείριση; Θα ήταν αφελές να πιστέψει κανείς πως δεν θα υπάρξει αντίδραση. Εκτός αν τα μονοπωλιακά μεγαθήρια μείνουν άθικτα. Οπότε όμως δεν μιλάμε για ριζική αλλαγή της κοινωνικής δομής αλλά για σοσιαλδημοκρατικές μεταρρυθμίσεις.
»Το πιθανό είναι ότι νατοϊκός μηχανισμός θα αντιδράσει – κι’ όχι μόνο στην περίπτωση αριστερών συνασπισμών, που επιχειρούν τη ριζική κοινωνική αλλαγή, αλλά ακόμη και των “δημοκρατικών” συνασπισμών, στους οποίους συμμετέχουν κόμματα με τον τίτλο, την ιστορία και τις διασυνδέσεις των ΚΚ. Η κυνικά προκλητική επέμβαση Αμερικάνων αξιωματούχων στη Γαλλία και την Ιταλία αποτελεί την πρώτη γεύση του προβλήματος. Η σκληρή στάση των Γερμανών Σοσιαλδημοκρατικών –που εκφράζουν την αμερικάνικη πολιτική στη Δυτική Ευρώπη– πάνω στο θέμα της συνεργασίας σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών κομμάτων, είναι η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος.
»Η σκληρή αντίδραση της Μόσχας απέναντι στα “λατινικά” ΚΚ δεν είναι άσχετη από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει στα πλαίσια της ειρηνικής συνύπαρξης με τις ΗΠΑ και την ύφεση. Η Σοβιετική Ένωση δεν επιθυμεί να δώσει στις ΗΠΑ την εντύπωση ότι υπονομεύει την επικυριαρχία της στο ζωτικό δυτικοευρωπαϊκό χώρο. Το θέμα της Κίνας προέχει τόσο στη στρατηγική σκέψη της Σοβιετικής Ένωσης, ώστε για τον ευρωπαϊκό χώρο η ύφεση αποτελεί τον κύριο στόχο της. Βέβαια συντρέχουν κι άλλοι λόγοι. Η ανάπτυξη στη Δύση άλλων προτύπων σοσιαλισμού αποτελεί μια έμμεση υπονόμευση –τουλάχιστο στο μέτρο που τα πρότυπα αυτά θα βρουν απήχηση στις χώρες του Συμφώνου της Βαρσοβίας– του ελέγχου της Σοβ. Ένωσης πάνω στο ανατολικό μπλοκ. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η Σοβιετική Ένωση έχει υποστηρίξει κομμουνιστικά κινήματα μόνο στο μέτρο που μπορεί να τα ελέγχει.
»Μένει ένα βασικό ερώτημα: Τι οδήγησε τα “λατινικά” κομμουνιστικά κόμματα στον “ιστορικό” συμβιβασμό; Βασικά είναι η πεποίθησή τους, πως για χρόνια η διαίρεση της Ευρώπης σε δύο μπλοκ θα παραμείνει ανέπαφη. Πως, κατά συνέπεια, η γραμμή των σκληρών ΚΚ –γραμμή αναμονής ως την ώρα που θα υπάρξει αλλαγή ισορροπίας στον ευρωπαϊκό χώρο– οδηγεί στην αποδυνάμωση και απομαζικοποίηση των κομμουνιστικών κομμάτων. Ο “ιστορικός συμβιβασμός” παρουσιάζεται έτσι σαν μέθοδος επιβίωσης και ανάπτυξης της δύναμης των κομμάτων.
»Μα οι βασικές αντιφάσεις που αναφέραμε πιο πάνω δημιουργούν σοβαρά, αν όχι ανυπέρβλητα προβλήματα, στην πορεία τους. Στο μέτρο που συνεχίζουν την επιδίωξη της ριζικής αλλαγής της κοινωνικής δομής, η ρήξη με τους νατοϊκούς σχηματισμούς τουλάχιστο μοιάζει αναπόφευκτη. Στο μέτρο που ασπάζονται την σοσιαλδημοκρατική πολιτική κατάσταση της κυβέρνησης θα τους δώσει το πολύ την ευκαιρία να προωθήσουν ένα κάπως πιο “ανθρώπινο” καπιταλισμό – καπιταλισμό δηλαδή βορειοευρωπαϊκού τύπου για τη Νότια Ευρώπη.
»Το σκεπτικό, κατά τη γνώμη μας, περιέχει ένα λάθος – λάθος όχι εκτίμησης αλλά πολιτικής βούλησης. Εάν τα αριστερά κόμματα της Νότιας Ευρώπης αποδέχονται, σαν βάση διαμόρφωσης της στρατηγικής τους, την επικυριαρχία του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ, τότε ό,τι κι’ αν κάνουν θα χτίσουνε στην άμμο. Απαράδεκτη βέβαια είναι και η μοιρολατρική αναμονή για την αλλαγή στη συσχέτιση δυνάμεων στην Ευρώπη. Τι μένει; Μένει η πιο βασική μορφή αγώνα στην εποχή μας, αυτή που έχει κυριολεκτικά δώσει τη σφραγίδα της στη γαιόσφαιρα: ο εθνικο-απελευθερωτικός αγώνας, που στην περίπτωση των χωρών της Νότιας Ευρώπης, έχει σαν συγκεκριμένο στόχο την αποσύνδεση από τους μηχανισμούς του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ και την “εθνικοποίηση” της κρατικής μηχανής κι’ ιδιαίτερα των ενόπλων δυνάμεων.
»Σε χώρες όπως η Γαλλία, που η διάβρωση του κρατικού μηχανισμού από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ είναι σχετικά μικρή, η κατάκτηση της κυβέρνησης από συνασπισμό αριστερών πολιτικών δυνάμεων είναι σχετικά εφικτή παρά την αναμφισβήτητη αντίδραση του νατοϊκού μηχανισμού. Σ’ αυτή την περίπτωση ο κίνδυνος θα προέλθει από την συστηματική υπονόμευση του κυβερνητικού έργου – που θα ξεκινήσει από την πρώτη στιγμή. Και γι’ αυτό η διάλυση του νατοϊκού μηχανισμού θα πρέπει νάναι ο Α’ στόχος της κυβέρνησης.
»Οποιοσδήποτε συμβιβασμός με το ΝΑΤΟ θα οδηγήσει σε όλεθρο. Και είναι γι’ αυτό κρίμα, που κάτι τέτοιο δεν αποτελεί προγραμματική θέση π.χ. το Σοσιαλιστικού κόμματος της Γαλλίας. Σε άλλες χώρες όπου η διάβρωση του κρατικού μηχανισμού από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ έχει βάθος, είναι πιθανό οι μηχανισμοί αναστολής να μπουν σε κίνηση πριν καν ένας αριστερός σχηματισμός φθάσει στην κυβέρνηση με δημοκρατικά μέσα. Όμως σ’ αυτές ακριβώς τις χώρες –τις πιο διαβρωμένες από τους νατοϊκούς μηχανισμούς– δημιουργούνται δυνατότητες ευρύτατης λαϊκής συσπείρωσης και αγώνα ενάντια στο δορυφορικό τους καθεστώς. Σε τέτοιους ακριβώς αγώνες σφυρηλατείται η αδελφωσύνη ανάμεσα στο λαό και τα στρατευμένα παιδιά του – αδελφωσύνη που αποτελεί το θεμέλιο λίθο για το σεβασμό της λαϊκής ετυμηγορίας απ’ τις ένοπλες δυνάμεις.
»Στην εποχή μας, η πορεία προς τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό προϋποθέτει την εθνική απελευθέρωση. Αυτός είναι ο πρώτος κύριος σταθμός. Γιατί ο κύριος αντίπαλος είναι ο ιμπεριαλισμός – σ’ όλες του τις μορφές, στρατιωτικές, πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές. Και η πιο στέρεη και ιστορικά απαραίτητη συμμαχία είναι η συμμαχία ανάμεσα σε λαούς και κινήματα που βρίσκονται στο μέτωπο αυτού του αγώνα. Οι αδέσμευτοι έχουνε δώσει το παράδειγμα. Είναι καιρός οι λαοί της Νότιας Ευρώπης να διδαχτούν το μεγάλο μάθημα της εποχής».5
Γ. Εν κατακλείδι
Παρά το γεγονός ότι δεν ανήκουμε στην «ακαδημαϊκή κοινότητα», ας μας επιτραπεί να διαπιστώσουμε ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου τοποθετείται (προς τα αριστερά προφανώς) πέραν των κλασικών, «μη κλασικών» και φιλελεύθερων σχολών ανάλυσης και σκέψης.

(Στα αποσπάσματα που παρατίθενται έχει διατηρηθεί η ορθογραφία της πρώτης δημοσίευσής τους, έχουν όμως μεταγραφεί σε μονοτονικό σύστημα.)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Νεο-κλασικοί ονομάζονται οι συνεχιστές της παράδοσης των «κλασικών» του προηγούμενου αιώνα, όπως ο Μάρσαλ και o Τζέβονς, και όχι ο Μαρξ και ο Ρικάρντο.
2. ’ρθρο του Ανδρέα Παπανδρέου «Νέα φάση του Αγώνα», Αύγουστος 1973, τυπωμένο σε φυλλάδιο του ΠΑΚ στη Δ. Γερμανία.
3. Εισήγηση του Ανδρέα Παπανδρέου στο διήμερο σεμινάριο του ΠΑΚ στο Βύρτζμπουργκ στις 10-11 Ιουνίου 1973, δημοσιευμένη στην εφημερίδα Αγώνας, φύλλο της 28ης Ιουλίου 1973.
4. Αποσπάσματα από το «Σχέδιο Προγράμματος του ΠΑΚ», Αύγουστος 1972.
5. «Τα λατινικά κομμουνιστικά κόμματα και η δικτατορία του προλεταριάτου», άρθρο του προέδρου του ΠΑΣΟΚ Ανδρέα Παπανδρέου, εφημερίδα Εξόρμηση, 9/4/1976.

Επιστροφή στην αρχική σελίδα